دین در ایران قرن چهاردهم خورشیدی
یاسر میردامادی
ایرانیان، قرن چهاردهم خورشیدی را در حالی آغاز کردند که بیش از یک دهه از جنبش مشروطه گذشته بود و کشور تازه از همه‌گیری آنفولانزای اسپانیایی بیرون آمده بود و با انحلال سلسله‌ی قاجار، سلسله‌ی پادشاهی جدیدی در کشور آغاز شده بود. ایرانیان اما قرن چهاردهم را در حالی به پایان رساندند که هنوز از همه‌گیری بیماری دیگری (ویروس کرونا) کامل به در نیامده‌اند، کشور زیر فشار تحریم‌های بین‌المللی و سوء مدیریت و استبداد داخلی کمر خم کرده و زمزمه‌ی نامیمون رهبری موروثی با بیانیه‌ی اعتراضی میرحسین موسوی از حصر ظالمانه و غیر قانونی به گوش می‌رسد. در میانه‌ی دو همه‌گیری در آغاز و پایان قرن، استبداد هنوز دامن‌گیر ایرانیان است و تنها پوست عوض کرده: از استبداد سکولار به استبداد دینی رسیده و در چرخه‌ای معیوب و گویا بی‌پایان چه بسا در آینده دوباره به دامان استبداد سکولار بازگردد.
دین در قرن چهاردهم تحولات شگرفی را پشت سر گذاشت، و این نه فقط شامل اسلام که شامل تمامی ادیان رایج در ایران میشود؛ از آیین یهود در ایران گرفته، تا بهائیان، پیروان آیین یارسان و غیره. برخی روشنفکران ایرانی مانند فتحعلی آخوندزاده در میانه‌ی قرن سیزدهم خورشیدی پیش‌بینی می‌کردند که با گسترش سواد و علوم جدید و به ویژه با گسترش انتقاد از خرافه و تحجر، اسلام به کلی از جهان اسلام و به ویژه ایران رخت برخواهد بست. آخوندزاده در نامه‌ای به ملکم خان در خرداد ۱۲۵۰ خورشیدی می‌نویسد: «این دین اسلام که سد راه الفبا میشود: این دین اگر ز بیخ و بن برنکنم / من خود نه علی ابن تقی حسنم. نسخه‌جات متعدّد «کمال‌الدوله» [کتاب فارسی آخوندزاده در انتقاد از اسلام] در دست دوستان و هم‌رازان من در اطراف عالم موجود است. عن قریب دوستانم نسخه را در طرفی به چاپ خواهند رساند و در کلّ اسیا و افریقیه منتشر خواهند کرد. آن وقت ببینیم که وزرای اسلامبول چگونه دین خودشان را نگاه خواهند داشت. آن وقت دین ایشان از دست خواهد رفت.»[1]
اگر یک فقره داوری در مورد سرنوشت دین در ایران قرن چهاردهم مسلّم باشد آن داوری همانا این است که این پیش‌بینی آخوندزاده درست از کار در نیامد. زیرا گرچه علم مدرن، سواد، فناوری و حتی انتقاد از خرافه و تحجر در ایران قرن چهاردهم گسترش بی‌سابقه یافت ولی اسلام نه تنها از میان نرفت که تجدید قوا کرد و حالا قدرت را به شکل انحصاری در ایران در دست دارد. بر این اساس، پیش‌بینی متفاوتی که آخوندزاده یک ماه پیش از پیش‌بینی بالا و در اردیبهشت ۱۲۵۰ خورشیدی کرده بود، درست‌تر از کار در آمد: «در ایران دین اسلام پایدار و برقرار خواهد بود، چون‌که عمر دین اسلام هنوز به آخر نرسیده است اما نه بدان روش و حالت که سابق بود.»[2]
اما چه‌ها شد که دین‌های ایرانی، از جمله اسلام، ماندند و بلکه شاخ و برگ افزودند؟ در این شماره به رخدادهایی می‌پردازیم که دین‌های ایرانی را دگرگون کرد و آنان را مهمان دائمی این قرن پر افت و خیز کرد. این شماره پربارتر می‌بود اگر می‌توانستیم نویسنده‌ای برای موضوع دین و جنبش زنان در ایران قرن چهاردهم بیابیم اما با وجود تلاش‌ها نیافتیم. از این گذشته، نویسنده‌ای روزنامه‌نگار از خطّه‌ی جنوب به ما قول‌های مضاعف داد که مقاله‌ای در مورد صابئین مندایی ایران بنویسد اما با وجود پیگیری‌ها به قول خود وفا نکرد. تلاش ما برای این‌که نویسنده‌ی مقالات در باب هر یک از آیین‌های ایران از پیروان محقِق همان آیین باشد، در مورد مقاله‌ی آیین یهود محقَق نشد. خانم شیرین‌دخت دقیقیان، روشنفکر و نویسنده‌ی کلیمی ایرانی مقیم آمریکا، دعوت ما را برای نوشتن مقاله‌ای در باب یهود ایران نپذیرفت. با این حال، آقای فلاحیان نویسنده‌ی مقاله‌ای با همین موضوع در این شماره گرچه کلیمی نیست مقاله را هم‌دلانه و هم‌هنگام محققانه نگاشته است.
این شماره‌ی هشتم، نخستین شماره‌ای است که من توفیق سردبیری دوفصل‌نامه‌ی «نقد دینی» را دارم. از سردبیر پیشین جناب محمدجواد اکبرین، مرد کوشا و نازنین، سپاس فراوان دارم که بارِ سردبیری هفت شماره را به دوش کشید و بدین سان ــــ با اعتذار از تحریف ناموزون شعر، که مفتعلن-مفتعلن کشت مرا: هفت شهر سردبیری را جواد گشت / من هنوز اندر خم یک کوچه‌ام.
رویدادهای برجسته‌ی سیاسی-اجتماعی در ایران قرن چهاردهم خورشیدی[3]
• ۱۳۰۰ – پایان همه‌گیری آنفولانزای اسپانیایی
• ۱۳۰۴ – انحلال سلسله قاجاریه و برکناری احمد شاه و تغییر سلطنت از خاندان قاجار به پهلوی و پادشاهی رضا شاه
• ۱۳۰۵ – ساخت راه‌آهن سراسری ایران
• ۱۳۰۹ – تولید و نمایش اولین فیلم سینمای ایران آبی و رابی
• ۱۳۲۰ – اشغال ایران در جنگ جهانی دوم و استعفای رضاشاه از پادشاهی
• ۱۳۲۰ – کمبود مواد غذایی ۱۳۲۲–۱۳۲۰ ایران قحطی بزرگ
• ۱۳۲۰ – آغاز پادشاهی محمدرضا پهلوی
• ۱۳۲۹ – تصویب قانون ملی‌شدن صنعت نفت و آغاز نهضت ملی‌شدن نفت به رهبری محمد مصدق
• ۱۳۳۲ – کودتای ۲۸ مرداد و عزل محمد مصدق از نخست‌وزیری
• ۱۳۳۴ – اعدام نواب صفوی
• ۱۳۳۵ – تأسیس ساواک
• ۱۳۴۱ – زمین‌لرزه ۱۳۴۱ بوئین‌زهرا
• ۱۳۴۱ – انقلاب سفید و آغاز اصلاحات اقتصادی و اجتماعی
• ۱۳۴۲- قیام ۱۵ خرداد
• ۱۳۴۶ – تاج‌گذاری محمدرضا پهلوی
• ۱۳۵۰ – اعلام رسمی جدایی بحرین از ایران
• ۱۳۵۷- زمین‌لرزه ۱۳۵۷ طبس
• ۱۳۵۷ – آتش‌سوزی سینما رکس آبادان
• ۱۳۵۷ – وقوع انقلاب ۱۳۵۷ ایران و انحلال سلسلهٔ پهلوی
• ۱۳۵۸ – تشکیل رسمی نظام جمهوری اسلامی ایران و نهادهای متعدد وابسته به آن
• ۱۳۵۸ – گروگان‌گیری در سفارت ایالات متحده آمریکا
• ۱۳۵۹ – درگذشت محمد رضا شاه در مصر
• ۱۳۵۹ – آغاز جنگ ایران و عراق
• ۱۳۶۰ – بمب‌گذاری در دفتر حزب جمهوری اسلامی
• ۱۳۶۰ – انفجار در دفتر نخست‌وزیری جمهوری اسلامی ایران
• ۱۳۶۰ – سقوط هواپیمای سی-۱۳۰
• ۱۳۶۱ – آزادسازی خرمشهر
• ۱۳۶۷ – پایان جنگ ایران و عراق و صدور قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت
• ۱۳۶۷ – اعدام دسته‌جمعی زندانیان سیاسی ایران در تابستان ۱۳۶۷
• ۱۳۶۷ – هدف قرار گرفتن پرواز شماره ۶۵۵ ایران ایر توسط نیروی دریایی آمریکا در خلیج فارس
• ۱۳۶۸ – درگذشت روح‌الله خمینی و آغاز رهبری سید علی خامنه‌ای
• ۱۳۶۹ – زمین‌لرزه ۱۳۶۹ رودبار و منجیل
• ۱۳۷۳ – بمب گذاری در حرم امام رضا
• ۱۳۷۷ – وقوع قتل‌های زنجیره‌ای در ایران
• ۱۳۷۷ – مرحله مقدماتی جام جهانی فوتبال ۱۹۹۸
• ۱۳۷۷ – مسابقه فوتبال میان آمریکا و ایران
• ۱۳۷۷ – ناپدید شدن روستای آبکار لبد کوهرنگ
• ۱۳۷۸ – حمله به کوی دانشگاه تهران
• ۱۳۸۲ – انفجار قطار نیشابور
• ۱۳۸۲ – زمین‌لرزه بم
• ۱۳۸۴ – سقوط هواپیمای سی-۱۳۰
• ۱۳۸۸ – اعتراضات به نتایج انتخابات ۱۳۸۸
• ۱۳۹۳ – دریافت بالاترین جایزهٔ ریاضیات، مدال فیلدز توسط مریم میرزاخانی به عنوان نخستین زن ایران و جهان
• ۱۳۹۱ – برگزاری شانزدهمین نشست جنبش غیرمتعهدها در تهران
• ۱۳۹۴ – برگزاری بازی ستارگان ایران و جهان
• ۱۳۹۵ – درگذشت علی اکبر هاشمی رفسنجانی
• ۱۳۹۵ – آغاز توافق برجام
• ۱۳۹۵ – آتش‌سوزی و ریزش ساختمان پلاسکو
• ۱۳۹۶ -زلزله کرمانشاه و زمین لرزه در مرز ایران و عراق
• ۱۳۹۶ – درگذشت مریم میرزاخانی ریاضیدان برجستهٔ ایرانی
• ۱۳۹۶ – اعتراضات دی ماه ۱۳۹۶
• ۱۳۹۷ – آغاز تحریم‌های شدید آمریکا علیه ایران
• ۱۳۹۷ – آغاز بحران بزرگ اقتصادی ایران
• ۱۳۹۷ – رشد قیمت دلار تا مرز ۲۰٬۰۰۰ تومان و سپس سقوط آن به ۱۳٬۰۰۰ تومان
• ۱۳۹۷ – اعتراضات کارگری خوزستان
• ۱۳۹۸ – اعتراضات آبان ۱۳۹۸ بر سر گرانی بنزین
• ۱۳۹۸ – ترور قاسم سلیمانی
• ۱۳۹۸ – سیل‌های ۱۳۹۸ ایران
• ۱۳۹۸ – هدف قرار گرفتن هواپیمای مسافربری اوکراینی توسط موشک‌های سپاه پاسداران
• ۱۳۹۸ تا کنون – شیوع ویروس کرونا در ایران
• ۱۳۹۹ – قیمت دلار برای اولین بار از مرز ۲۵٬۰۰۰ تومان گذشت.
• ۱۳۹۹ – قیمت دلار برای اولین بار از مرز ۳۵٬۰۰۰ تومان گذشت.
. ۱۴۰۰- هشدار میرحسین موسوی از حصر نسبت به احتمال موروثی شدن رهبری در ایران
[1] فتحعلی آخوندزاده، الفبای جدید و مکتوبات، تبریز: نشر احیا، ۱۳۵۷، صص ۲۳۴-۲۳۵.
[2] همان، ص ۲۲۳.
[3] به نقل از مدخل « سده ۱۴ (خورشیدی)» از ویکی‌پدیا، با اصلاحات و اضافاتی چند.